Phù não, xẹp não, giãn nã, tụ nước dưới 
màng não
Não phù
Não phù lan toả trong toàn bộ não là một tổn thương mà ta rất ít khi thấy đơn thuần, không kèm theo một tổn thương nào khác. Chúng tôi đã mổ một số ca máu tụ dưới màng não. Sau khi lấy máu ra, não vẫn phù, lòi ra ngoài lỗ xương hở rất nhanh chóng.
Trong trường hợp này khi mổ hay sau khi chết mổ tử thi, thế nào chúng tôi cũng tìm thấy hoặc dập não nặng, hoặc máu tụ (thường ở nền các thuỳ thái dương hay thuỳ trán). Như vậy, thường não phù bắt đầu ở một bộ phận nào, chung quanh một tổn thương khác như dãn não và gây nên tử vong rất nhanh chóng.
4.1. Lâm sàng
Sau một chấn thương nặng, bệnh nhân hôn mê (hoặc có khoảng tỉnh) rồi tiếp đó mê nặng hơn kèm theo những cơn co cứng người, cứng tay chân, sốt cao, thở nhanh và rống lên, miệng sùi bọt mép, khó thở. Hoặc lúc đầu có liệt bãi (do dập não) rồi sau đó liệt nặng hơn kèm theo những cơn giật cục bộ và mê nặng dần. Đó là những triệu chứng làm cho ta có thể nghĩ tới một hiện tượng phù não (kèm theo dập não hay máu tụ).
4.2. Tổn thương
Khi mổ thường chúng tôi thấy một ít máu dưới màng não kèm theo dập não nặng. Não lòi ra rất nhanh chóng qua lỗ khoan hoặc lỗ xương mở rộng. Mặc dù đã lấy hết máu tụ và những tổ chức não dập. Nếu bệnh nhân chết mổ tử thi chúng tôi thấy các cuống não dẹt lại, đặc biệt ở chung quanh não dập. Não mọng ra, các buồng não xẹp và đặc biệt thấy sa lồi thuỳ hạnh nhân và phù tiểu não gây chèn ép hành tuỷ. Đôi khi thấy thân não cũng to và phù .
Chẩn đoán và thái độ xử trí:
Chúng ta cần chú ý tới một triệu chứng đặc biệt là khó thở nhanh và thơ ngáy trong khi bệnh nhân mê càng nặng. Nó là một triệu chứng kèm theo và cũng là nguyên nhân làm nặng thêm phù não vì thở càng khó thì máu tĩnh mạch càng ứ đọng lại trong não, não lại càng phù, các tổ chức não thiếu máu, thiếu dưỡng khí, gây tử vong nhanh chóng. Do đó việc làm đầu tiên là phải mở khí quản ngay khi thấy xuất hiện nhưng triệu chứng đầu tiên của sự khó thở, và như vậy có thể tránh não phù hoặc không làm cho não phù nặng hơn.
Nếu não phù tại chỗ: ta có thể lấy hết phần não dập và máu tụ.
Nếu não phù toàn bộ (thấy ở lỗ khoan hai bên sọ) thì ta có thể mở một miếng xương lớn ở vùng hai bên trán. (giải toả não bằng mở rộng xương)
Về tiên lượng có thể nói ít khi bệnh nhân sống nổi. Hiện nay người ta đang nghiên cứu sự điều chỉnh nước và điện giải ở não và dùng các chất nội tiết tố (Cortisone) – ACTH) để điều trị não phù hay não dẹp.
5. Não xẹp
Hiện tượng não xẹp đơn thuần chúng tôi ít gặp. Thường chúng tôi thấy não xẹp sau khi lấy hết một khối máu tụ ở ngoài hay dưới màng não mãn tính.
Trong não xẹp đơn thuần, sau khi khoan sọ, ta thấy màng não cách xa hộp sọ: Rạch màng não hay chọc vào buồng não ta thấy có ít nước.
Về lâm sàng, trong não xẹp đơn thuần, chúng ta cũng thấy những triệu chứng như trong não phù: mê nặng, sốt cao, thở khó, nhanh, kèm theo các cơn cứng người và tay chân.
Chẩn đoán: chỉ có thể làm được khi làm một lỗ khoan thăm dò. Điều trị căn bản là bơm hơi hay huyết thanh vào não thất. Sau đó tiêm nước cất vào tĩnh mạch (10-30 phân khối, cách 3 giờ 1 lần), tiêm huyết thanh vào tĩnh mạch từ 3 tới 5lít. Lại bơm huyết thanh vào não thất, cứ 4 – 5 giờ 1 lần. Tử vong trong não xẹp đơn thuần rất cao.
6. Dãn não thất cấp tính
ít thấy vì chẩn đoán lâm sàng khó.
Sau chấn thương hoặc bệnh nhân tỉnh hay hôn mê, rồi đột nhiên mê nặng rất nhanh, huyết áp cao, mạch nhanh, thở ngáy, người cứng hoặc lên cơn co giật.
Khoan thăm dò thấy não căng không dập hoặc lòi ra ngoài, chọc vào não thất thấy nước não tuỷ phọt mạnh.
Có những trường hợp sau khi lấy nước não tuỷ lại có nhiều và phải lấy tiếp tục sau vài giờ.
Trước kia người ta nghĩ có máu làm tắc ông Sylvius hay bể nước sau, nhưng người ta cũng có thể nghĩ tới sự rối loạn trong sự bài tiết nước não tuỷ hoặc trong sự lưu thông giữa các não thất và các khoảng dưới màng nhện.
7. Tụ nước dưới màng não (Méningite séreuse, hydrome)
Trong loại biến chứng này, nước não tuỷ ứ đọng nhiều hoặc trong toàn bộ hai bên não, hoặc trong khu ở khoang dưới màng nhện. Có thể trong khối tụ nước pha lẫn máu hồng, hoặc tụ nước kèm theo máu tụ. Thường ta thấy não có hiện tượng xẹp kèm theo tụ nước.
Tụ nước có thể thấy ở bên có chấn thương vào sọ hoặc bên đối diện . Thường chẩn đoán không làm được trước và chỉ khi làm một lỗ khoan thăm dò mới biết được.
Có hai loại:
1. Tụ nước lan toả.
2. Tụ nước khu trú.
Không có một triệu trứng nào đặc biệt cả. Hoặc có thể có khoảng tỉnh trong vài giờ, vài ngày rồi bệnh nhân mê dần , hoặc tiến triển nhanh người cứng, thở ngáy, có cơn giật một bên. Trong loại tụ nước khu trú, các triệu chứng thần kinh rõ ràng hơn loại lan toả.
Chẩn đoán dựa trên chụp điện mạch não (cho thấy có máu hoặc nước tụ) và đặc biệt trên lỗ khoan thăm dò.
Khi rạch màng cứng thì ta trông thấy nước ở dưới màng nhện. rặch màng nhện ta thấy nước trong phọt ra nhiều. Ta có thể gậm rộng lỗ khoan xuống dưới, và lấy từ từ nước não tuỷ ra ngoài. Nếu là nước tụ toàn bộ ta lấy thêm một lỗ khoan ở vùng thái dương đối diện. Màng cứng để mở và người ta khâu cân và cơ thái dương. Đôi khi bệnh nhân tỉnh dần ngay sau khi lấy nước gây chèn ép. Não dần dần căng ra và đập bình thường. Nếu não xẹp nhiều, ta có thể bơm hơi hay huyết thanh vào não thất, cho bệnh nhân tiêm nhiều huyết thanh, đặc biệt là nước cất, (10,15 cm khối), 4-6 giờ 1 lần
